 |
| Các nghĩa địa ở Sài Gòn năm 1968 - Ảnh tư liệu |
Hố chôn nằm dưới một cái ao trong rừng cao su nơi đây vừa bị đốn bỏ khi xây các khu nhà. Ao khá lớn, rộng khoảng 100m2 nhưng chỉ sâu trên dưới 1m.
Ao nằm trong rừng cao su mát rượi nên đám con nhỏ ở khu Ông Tạ (Tân Bình, TP.HCM) thường tới đây tắm khi trời nóng sốt.
Những bộ xương khô bí ẩn ở các tha ma cũ trước 1975
Chúng tôi không rõ có bao nhiêu bộ xương nơi đây, chỉ thấy có một xe camnhông (camion) Mỹ chở đi số xương khoảng 1/4 xe.
Xương đã ngả màu quà và lấy lên một lát là khô ráo ngay chứ không trắng và ẩm như xương người mới chết vài chục năm. Những người thợ bốc cốt ở cái ao khu vực Phú Thọ trước đây phản hồi: "Xương khô cỡ này thì xưa hàng thế kỷ rồi".
Đám trẻ em Ông Tạ sau đó lượm được vài khẩu súng xưa loại nòng không xẻ rãnh, cái tét nòng, cái gãy đôi mà nhóm di táng sắm thấy dưới ao, ném lăn lóc trên bờ.
Một trùng hợp là những ngôi chiêu mộ tập thể có những bộ xương khô và ngả vàng này không chỉ hình thành ở đây mà có cả tại các tha ma của Sài Gòn (đã giải tỏa giữa thập niên 1980) khi các nghĩa địa này sau năm 1955 được chính quyền Sài Gòn quy hoạch trong khoảng những bãi nghĩa trang trong khu vực: đô thành Chí Hòa (nay là ở dọc đường Lê Thị Riêng), Phú Thọ Hòa, Quảng Đông (khu vực Phú Thọ, nay thuộc phường 3, 8, Q.11, TP.HCM), Hàng quán Đũi (giữa chợ Hòa Hưng và trạm xe buyt Lê Thị Riêng bây chừ).
Thậm chí khi bãi nghĩa địa mà nay là chợ Phạm Văn Hai (P.3, Q.Tân Bình) giữa thập kỷ 1960 được một vài hội đoàn tín ngưỡng chỉnh trang thành các khu nghĩa trang của hội đoàn mình, người ta cũng thấy có hố chôn phổ biến bộ xương khô như vậy trong một khu vực.
Chắc chắn đây không phải là những bộ xương trùng hợp vốn nằm tản mác trong "cánh đồng mồ mả" (plan de mares) mà người Pháp gọi để chỉ khu vực trong khoảng con đường Nguyễn Thị Minh Khai hiện giờ lên Hòa Hưng, Phú Thọ... vì không bạn nào chôn người thân trong những hố chôn cộng đồng.
Càng ko phải chiêu tập đồng đội "biền tru" (chém ngay không xét xử) sau loạn Lê Văn Khôi 1835 vốn đã xác định ở khu vực Cách Mạng Bốn tuần Tám - Điện Biên Phủ - Ba Tháng Nhì hiện thời (khi đào móng xây đắp lại Bệnh viện Bình Dân năm 1968, bộ đội công binh Đại Hàn đã phát hiện hàng trăm bộ hài cốt nơi đây).
Theo ông C.N.C (năm 1983-1984 là người đảm nhiệm bốc 7.000 ngôi mộ ở trạm xe buyt Phạm Văn Nhị, Q.Tân Bình hiện giờ), xương chôn dưới đất một vài chục năm thường màu trắng; xương trên dưới 100 năm dù chôn trong đất ẩm, đầm lầy bốc lên khô với tốc độ cao và ngả tiến thưởng.
 |
| Khu vực chợ Lê Thị Riêng (Q.10, TP.HCM) sáng 11-11. Trước 1983 là tha ma Đô Thành Chí Hòa, nằm sát và bên ngoài con đường Bắc Hải (Q.Tân Bình) - Ảnh: M.C. |
 |
| Ngã ba Bắc Hải - Cách thức Mạng Tháng Tám sáng 11-11. Các con phố Bắc Hải vốn là một phần con rạch thiên nhiên chảy ra kênh Nhiêu Lộc và là hào nước cạnh ngang mặt trước đại đồn Chí Hòa - Ảnh: M.C. |
 |
| Hè phố bên hông Trường THPT Nguyễn Thượng Nhân hậu trên phố Hoàng Văn Thụ sáng 11-11. Đoạn bóng râm hồi thập niên 1980 vẫn còn là một đoạn kênh Nhiêu Lộc, chạy dài gần đến Bà Quẹo, Đồng thời với Cách thức Mạng 04 tuần Tám. Và đây là một phần cạnh dài phía bắc của đại đồn Chí Hòa - Ảnh: M.C. |
Bí hiểm ở đây là gì?
Đại đồn Chí Hòa là chuỗi hệ thống đồn lũy lớn nhất mà triều đình Huế xây đắp trong hai năm 1860-1861 ở làng Chí Hòa (nay thuộc huyện Tân Bình và quận 10, dọc theo Cách Mạng Tháng Tám bây giờ). Đại đồn nằm phía tây bắc thành Gia Định (đã bị Pháp đánh chiếm năm 1859) nhằm thi hành chủ trương "tấn công và giữ" của nhà Nguyễn lúc đó.
Báo Phụ Nữ Tân Văn số 28 ngày 7-11-1929 post bài thơ Qua Chí Hòa hoài cổ của tác giả Sài Sơn P.H.C.: Nhân thể bước qua thăm cảnh Chí Hòa - Đây nơi chiến địa buổi can qua - Đống xương vô định sương vùi lấp - Giọt máu hy sanh cỏ nhuộm lòa - Cứu nước chẳng nề hà thân sống thác - Quyên sinh không quản sức xông pha! - Người xưa, cảnh cũ nay còn nhớ? - Bãi bể nương dâu ai oán thay nỗi non sông!
Với bài thơ, tác giả đã xác định thi hài của những binh sĩ Việt vô danh trong cuộc chiến đại đồn Chí Hòa 1861 đã được chôn cộng đồng ("đống xương vô định") ngay tại khu vực chính mình hi sinh.
Vấn đề này trùng lặp với nội dung lá thư của một người quân nhân Pháp gửi về cho mái ấm chính mình khi khói lửa cuộc chiến vừa tan: "Thi hài những người bộ đội An Nam mà con không thể nào không chắc chắn dũng cảm hơn đội quân tấn công (Pháp, Tây Ban Nha...) đã được chôn vùi ngay bên ngoài các tường bao bằng đất của chiến lũy kỳ lạ và vô cùng to đùng này, dưới các hào nước vòng quanh đồn...".
Lâu nay, các nhà phân tích thường chỉ nói toàn bộ khu vực đồn lũy lớn nhất của quan quân nhà Nguyễn Đương Đầu lại cuộc xâm lăng của người Pháp những năm 1859-1861. ví dụ nhà văn Sơn Nam nói đại đồn ở làng Chí Hòa và Phú Thọ, nằm dọc rạch Nhiêu Lộc, lấy một đoạn trục đường Thiên Lý đi Tây Ninh (nay là Cách mạng Bốn tuần Tám) làm cho trục trọng tâm.
Còn theo Địa chí văn hóa TP. HCM, trước đại đồn nằm trong thôn Tân Hưng, tới năm 1836 đổi tên thôn là Hòa Hưng, thuộc tổng Bình Chánh Thượng. Năm 1910, thôn Hòa Hưng thuộc tổng Dương Hòa Thượng, thức giấc Gia Định.
Ranh ma giới các làng xưa không cụ thể. Tuyến phố sá lúc ấy hầu như chỉ là những các con phố mòn mà ngay sau đó người Pháp đã đổi mới hoàn toàn nên các quan điểm về khu vực đại đồn thường chỉ có thể phỏng đoán.
Chúng tôi xin được phụ thuộc những kênh rạch trên bạn dạng đồ trận chiến thời đó và những "đống xương vô định" để tiếp diễn đưa thêm một phác họa khu vực đại đồn xưa.
Theo đó, đại đồn có hình thang mà đáy lớn nằm trên phố Bắc Hải, cắt ngang các con phố Phương pháp Mạng Bốn tuần Tám hiện giờ. Bên ngoài đáy lớn này là con rạch gãy cạnh trở thành hào nước tự nhiên cản đà tiến công của tình địch (năm 1862, người Pháp đã biến đoạn hào này thành một đoạn của kinh Vòng Thành (Bao bọc Ngạn - canal de Ceinture. Con kênh này bị lấp lần hồi từ trước 1975, tới nay thì mất hẳn).
Cạnh dọc phía bắc của đại đồn hình thang áp sát kênh Nhiêu Lộc làm cho hào tự nhiên. Con rạch này qua con đường Hoàng Văn Thụ, phía sau Trường THPT Nguyễn Thượng Hiền hậu (đầu thập niên 1980, phía sau Trường THPT Nguyễn Thượng Nhân từ vẫn còn con rạch này. Học sinh chúng tôi lúc đó khi húi tiết thường lội qua con rạch để ra trục đường Hoàng Văn Thụ).
Cạnh dài này ngưng theo rạch Nhiêu Lộc và cắt ngang Cách Mạng Bốn tuần Tám ở khoảng đường Trương Công Định hiện nay, hình thành cạnh ngang mặt sau đại đồn dài gần 1km.
Từ đây đồn bẻ xuống phía nam, nối với khu vực ngã ba các con phố Lý Thường Kiệt - Bắc Hải hiện thời.
Các tha ma sắm thấy những mồ chôn số đông với nhưng bộ xương khô xưa cũ đều nằm ngoài hoặc sát cạnh khu vực tường bao đại đồn này.
Không chỉ vậy, xung quanh khu vực tường đất của đại đồn còn khá đa dạng nghĩa địa như tha ma Đất Thánh (nay vẫn còn trên phố Bành Văn Trân), nghĩa trang Ông Tạ (gần ngã ba Ông Tạ, trên đường Phương pháp Mạng Tháng Tám, nay đã giải tỏa), nghĩa địa quân đội Pháp (ở ngã tư Bảy Nhân từ. Khi học Trường trung học Nguyễn Thượng Thánh thiện nằm đối diện trước 1975, học sinh chúng tôi đôi lúc qua đây chơi, thấy vài chiêu tập ghi mất năm 1861, năm Pháp tiến công đại đồn Chí Hòa - đã giải tỏa giữa thập niên 1980)...
Khu vực này trùng khớp với quan niệm của đa số nhà nghiên cứu xác bất biến dáng cũng như diện tích của đại đồn có chiều ngang khoảng 1km, dài khoảng 3km như trong phiên bản đồ quân sự của trung úy hải quân Pháp Léopold Pallu, sĩ quan tùy viên Tổng hành dinh tướng Charner và là người trực tiếp tham dự trận đánh đại đồn.
 |
| Bạn dạng đồ vị trí đại đồn Chí Hòa (màu cam) trong Lịch sử viễn chinh Nam kỳ 1861 của viên sĩ quan nhập cuộc tiến công đại đồn Léopold Pallu de la Barrière |
 |
| Phiên bản đồ Sài Gòn 1892 vẫn còn con rạch gãy cạnh đi ngang các con phố Cách Mạng 04 tuần Tám để chảy vô kênh Nhiêu Lộc hiện giờ (lúc ấy còn dài đến gần Bà Quẹo). Trường học văn hóa Đầm Sen lúc ấy vẫn còn là một cái đầm lớn bên trái các con phố Lý Thường Kiệt. Và đây là khu đầm che lấp thiên nhiên cho cạnh tây nam của đại đồn Chí Hòa - Đồ họa: Trị Thiên |
Đón đọc kỳ 2: Đại đồn Chí Hòa, hệ thống chiến lũy dân quân Việt lớn nhất của nhà Nguyễn cho công cuộc tái chiếm thành Gia Định - Bến Nghé xưa
0 nhận xét: